تاریخ ایران پس از اسلام : دوران سلجوقیان(عصر طلایی ایران)
دوران سلجوقيان بدون شک تابناک‌ترين دوره تاريخي ايران است. اين عصر اوج تمدن اسلامي ايران است. اهميت آنرا مي‌توان اينگونه خلاصه کرد.
1- بنيان‌گذاري دانشگاه: نظاميه‌هايي که شهيد خواجه نظام‌الملک پديد آورد. منشاء و سرمشق دانشگاه‌هاي امروز جهان است. دانشگاه‌هاي نظاميه، آموزشگاه‌هايي بودند، با فرصت تحصيل رايگان، راتبه‌هاي کافي براي مدرسان، کتابخانه‌هاي معتبر و رشته‌هاي تحصيلي مشخص با سازماني درست. رشته‌هاي تحصيل عبارتند بودند از: فقه – حديث – تفسير – علوم ادبي – رياضيات – نجوم – طبيعيات و حکمت.
2- گسترش و رواج زبان ادبي فارسي و فرهنگ ايراني به طور کلي نقش بسيار برجسته‌اي ايفا کرد. سياست داخلي آنان در دست وزيران و مشاوران دانشمندي بود که براي ترقي جامعه ايراني از هيچ کوششي خودداري نمي‌کردند.
3- دربار سلجوقي همانند دربار محمود غزنوي پر از علماء و نويسندگان بود. زبان رسمي فارسي بود و کليه مکاتبات اداري دربار با اين زبان صورت مي‌گيرد. بهمين جهت زبان فارسي از کرانه‌هاي درياي مديترانه تا اقصى نقاط هند تحت حکومت مسلمين و از کرانه‌هاي خليج‌فارس تا آن طرف سيحون و جيحون زبان غالب بود. و اگر حمله مغول نبود قطعاً امروزه زبان فارسي زبان اول جهان اسلام بود.
4- تا آن زمان جهان هيچگاه شاهد گسترش آن اندازه مدرسه و کتابخانه و دانشگاه نبوده است. در يونان باستان با آن همه ارزش کاذبي که برايش ساخته‌اند تنها يک کالج وجود داشته است. در حالي که در کليه شهرهاي مهم امپراطوري عظيم سلجوقي حداقل يک دانشگاه نظاميه وجود داشته است، و در آن دانشگاه کتابخانه‌اي موجود. به علاوه دانشگاه‌هاي ديگري نيز توسط افرادي مانند ملک‌شاه و غيره ساخته شده بود. با توجه به اينکه اولين کتابخانه عمومي اروپا در حوالي سال 1400 ميلادي آن هم با هزار جلد کتاب احداث شده است. اهميت دوران سلجوقي با کتابخانه‌هايي با هزاران جلد کتاب براي ما مشخص مي‌شود. علاوه بر اينکه تقريباً هر مسجدي داراي کتابخانه بوده و بسياري از افراد داراي کتابخانه شخصي بوده و کتابخانه‌هاي عمومي در همه شهرها داير بوده‌اند چنان که تنها در يکي از کتابخانه‌هاي وقفي مرو بيش از دوازده هزار جلد کتاب وجود داشته است.
5- توسعه شهرها در نتيجه توسعه فرهنگي و انتقال دستگاه اداري از دست خاندان‌هاي ديوان‌سالار قديم به خاندان‌هاي روشنفکر جديد از طبقه متوسط جامعه.
6- رفاه اقتصادي و امنيت عمومي در مدتي بيشتر از يک قرن و نيم بخصوص در دوران آخر حکومت طغرل اول بنيان‌گذار حکومت سلجوقيان و آلب ارسلان و ملک‌شاه و سلطان برکيارق و سلطان سنجر، جاده‌ها امن بود، مردم به راحتي به سفر حج مشرف مي‌شدند. کاروانسراها و قنات‌ها و چاه‌هاي آب زيادي در سراسر ايران بخصوص در سر راه زائرين ايراني به حج ايجاد شده بود.
7- از بين بردن حکومت‌هاي فاسد محلي مانند آل بويه عراق و فارس و ايجاد يک حکومت مقتدر در ايران که شامل مرزهاي دوران ساساني مي‌شد. سلجوقيان تنها کساني هستند که در ايران بعد از اسلام بر تمام ايران دوران ساساني به استثناي يمن ولي با وسعتي بيشتر از ايران ساساني حکومت کرده‌اند.
8- نجات مذهب اهل سنت از خطر سقوط در اثر تسلط فاطميه و فرقه‌هاي وابسته به آن: زماني که سلجوقيان نردبان ترقي را مي‌پيمودند تنها قسمتي از ايران و اسپانياي مسلمان در دست اهل سنت بود بقيه جهان اسلام شامل آفريقا و شبه جزيره عربستان و عراق و سوريه و فلسطين و اردن و لبنان و ديگر ممالک اسلامي يا در دست فاطميان مصر بود يا در دست افراد وابسته آن حکومت اداره مي‌شد. در بعضي جاها اهل سنت را وادار کرده کرده بودند که در ايام محرم سينه‌زني کنند و حضرت معاويه و ديگر صحابه را به بدي ياد کنند.
9- آثار علمي که در اين دوران به منصه ظهور رسيد حقيقتاً خيره‌کننده است با توجه به اينکه قسمت اعظم آثار آن دوران در نتيجه حمله مغول نابود شد، ولي باز هم آنچه که مانده است آدمي را به شگفت وامي‌دارد. رشد علمي و در نتيجه آن رشد صنعتي و تجارت و کشاورزي در آن دوران در تاريخ شناخته شده جهان بي‌نظير است. وجود هزاران دانشمند و محقق و نويسنده و شاعر و صدها دانشگاه و مدرسه و کتابخانه عمومي و هزاران کتاب و... از شگفتي‌هاي آن دوران شکوهمند مي‌باشد.
10- وجود سلاطين عادل و علم‌پرور و رعيت‌پرور يکي ديگر از مختصات عصر سلجوقي است. بعنوان نمونه به سخنان زير که از سلطان سنجر است دقت کنيد: سلطان سنجر سلجوقي: «بنياد شهرياري و اساس جهانداري بر آبادان کردن جهان استوار است. و جهان تنها به عدل و انصاف آبادان مي‌گردد. عدل و انصاف جهاندار تنها با ولايت با کفايت نيک رفتار و صاحب منصباني اعتقادات پسنديده و رسوم زندگي ستوده دارند، حاصل آيد. تنها بدين طريق است که جهانيان به سعادت نايل مي‌شوند»(1) ساير سلاطين سلجوقي هم مانند آلب ارسلان و ملک‌شاه مورد ستايش مؤرخان بزرگ قرار گرفته‌اند. تعداد زياد سلاطين مقتدر و عادل در يک سلسله از نوادر تاريخ بشري است. سلجوقيان سه شعبه بودند که در ايران و روم بقدرت رسيدند. شعبه اول سلجوقيان ايران 14 تن بوده‌اند از 429 تا 590 ه. ق بمدت 161 سال بر کل ايران بزرگ يا قسمت بزرگ آن حکومت کرده‌اند. شعبه دوم سلجوقيان کرمان 11 تن مدت حکومتشان 150 سال از 303 تا 533 ه. ق شعبه سوم سلجوقيان روم 15 تن مدت حکومتشان 220 سال از 480 تا 700 ه. ق.
